Zgodnie z treścią art.124 ust.1 Prawa Upadłościowego (ustawa Prawo upadłościowe i naprawcze z dnia 28.03.2003 roku, z późn. zm., Dz.U Nr 60, poz. 535), jeżeli małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości a jego podział jest niedopuszczalny. Wskazany przepis odnosi się wprost do sytuacji, w której wspólność małżeńska majątkowa istnieje w dniu ogłoszenia upadłości.
Rodzi się zatem pytanie, czy przepis art.124 ust.1 Prawa Upadłościowego znajduje zastosowanie również w sytuacji, gdy wspólność małżeńska majątkowa ustała przed dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków.
Odpowiedź na to pytanie jest o tyle istotna, że możliwość prowadzenia postępowania o podział majątku i zaspokojenie w jego wyniku małżonka, w stosunku do którego nie toczy się postępowanie upadłościowe spowoduje, że udział ten nie wejdzie do masy upadłości i zmniejszy możliwość zaspokojenia wierzycieli upadłego małżonka.
Dla oceny czy przepis art. 124 ust.1 Prawa Upadłościowego znajduje zastosowanie również w takiej sytuacji, gdy wspólność małżeńska majątkowa ustała wcześniej, aniżeli ogłoszenie upadłości koniecznym jest ustalenie, co oznacza „majątek wspólny”. W orzeczeniu z dnia 7 listopada 2008r., (sygn. akt: II CSK 317/08, publ. w System Informacji Prawnej Legalis ) Sąd Najwyższy wyjaśnia pojęcie „majątek wspólny”, wskazując, że przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wyraźnie mówią o „majątku wspólnym” zarówno w czasie trwania wspólności ustawowej (art. 31 KRO), jak i po jej ustaniu i przekształceniu się we wspólność, wobec której mają zastosowanie przepisy o współwłasności ułamkowej (art. 43 KRO). Sąd Najwyższy wskazuje nadto, że także w Kodeksie cywilnym w art. 566-567, pojęcie „majątku wspólnego” odnosi się do stanu prawnego po ustaniu wspólności ustawowej. Majątek wspólny przestaje istnieć dopiero w chwili, gdy ma miejsce umowny bądź sądowy podział majątku wspólnego, a co za tym idzie, zniesienie stosunku współwłasności. Na taką interpretację wskazuje według Sądu Najwyższego też wykładnia systemowa i funkcjonalna. Wyraźne znaczenie ma bowiem to, że przepis art. 124 znajduje się w rozdziale ustawy Prawo Upadłościowe, dotyczącym wpływu ogłoszenia upadłości na stosunki majątkowe małżeńskie upadłego. Sąd Najwyższy wskazał również, że „odmienne od wynikających z ogólnych uregulowań zawartych w przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego skutki prawne ustania wspólności ustawowej małżeńskiej w następstwie ogłoszenia upadłości jednego z małżonków powinny wyraźnie wynikać z regulacji przewidującej wyjątkowe rozwiązania w stosunku do rozwiązań ogólnie przyjętych z uwagi na zakaz dokonywania wykładni rozszerzającej wyjątków wyraźnie określonych w ustawie.” Przepisy ustawy Prawo Upadłościowe i naprawcze nie zawierają żadnych przepisów mówiących o zasadach zarządu majątkiem wspólnym w częściach ułamkowych po ogłoszeniu upadłości jednego z małżonków.
W świetle stanowiska Sądu Najwyższego i zawartych w cytowanym orzeczeniu tez, w dalszej kolejności wskazać należy, że masa upadłościowa jest bezsprzecznie niepodzielna. Z wcześniej dowiedzionej racji dotyczącej definicji majątku wspólnego, nie ma wątpliwości, że część majątku należąca niegdyś do małżonków, ma po ustaniu wspólności, status majątku wspólnego o charakterze ułamkowym. Oznacza to, że całość majątku wspólnego wchodzi do masy upadłości. Jak stanowi art. 61 oraz art. 1 ust. 1 ustawy Prawa Upadłościowego masa upadłości służy wspólnemu dochodzeniu roszczeń wierzycieli od niewypłacalnego dłużnika. Wobec tego jasnego sformułowania, nieuzasadnione jest dzielenie majątku wspólnego, które z pewnością prowadziłoby do znacznego spowolnienia możliwości zaspokojenia wierzycieli. Skutkiem odmiennej interpretacji byłoby uniemożliwienie spieniężenia składników majątku wspólnego w ramach przeprowadzanej likwidacji masy upadłości i co za tym idzie, uzyskanie z majątku funduszy masy upadłości. Należy również wskazać, że ratio legis ustawy Prawo Upadłościowe ma na celu ochronę wierzycieli, a nie poprawienie sytuacji majątkowej małżonka upadłego.
Jakie zatem roszczenia i prawa przysługują byłemu małżonkowi małżonka upadłego w sytuacji, gdy nie może on uzyskać zaspokojenia w wyniku podział majątku wspólnego, wobec ogłoszenia upadłości po ustaniu wspólności?
Małżonek upadłego ma w takiej sytuacji pełne prawo do dochodzenia swych wierzytelności, ale jedynie na podstawie art. 124 ust. 3, który mówi o możliwości dochodzenia przez małżonka należności z tytułu udziału w majątku wspólnym, zgłaszając te wierzytelności sędziemu komisarzowi. Samo istnienie art. 124 ust. 3 Prawa Upadłościowego wskazuje na to, że w skład masy upadłości wchodzą rzeczy i prawa stanowiące nadal wspólność upadłego i jego małżonka.
Należy także zaznaczyć, że postępowanie upadłościowe stanowi rodzaj postępowania egzekucyjnego o charakterze uniwersalnym, co ex definitione wiąże się z określonymi ograniczeniami w zakresie zarządu, rozporządzania rzeczą, czy też wchodzących w skład masy upadłościowej praw i dotyczy to również byłych małżonków.
