Zgodnie z art. 31 § 1 k.r.i o. z chwilą zawarcia małżeństwa powstajepomiędzy małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.
Skutek w postaci objęcia określonego składnika, nabytego przez małżonków w czasie istnienia małżeństwa, wspólnością majątkową następuje z mocy samego prawa i jest ściśle związany z charakterem i istotą tej instytucji prawnej. Same, nawet zgodne oświadczenia małżonków nie mogą niweczyć powyższego skutku (vide: m.in. uzasadnienie uchwały SN z 31 stycznia 1986 r., III CZP 70/85, OSNC 1986, nr 12, poz. 207). Również okoliczność, iż w księdze wieczystej jako właściciel ujawniony został tylko jeden z małżonków, nie wiąże sądu w postępowaniu o podział majątku i nie stanowi przeszkody do ustalenia, że nieruchomość stanowi składnik majątku wspólnego. Ustalenie takie jako rozstrzygające spór o własność powinno być rozpoznane w postępowaniu o podział majątku (art. 618 § 1 KPC) (tak SN w postanowieniu z dnia 16 października 1997 roku, I CKU 130/97).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zwrócono uwagę, że o zaliczeniu poszczególnych przedmiotów majątkowych do majątku wspólnego lub majątku osobistego małżonków nie decydują złożone przez nich oświadczenia, że nabywany przedmiot wchodzi w skład określonej masy majątkowej, gdyż samo takie oświadczenie – w razie pozostawania małżonków w ustroju małżeńskiej wspólności ustawowej – nie może stanowczo wyłączać skutków wynikających z przepisów art. 31–34 k.r.o. Przynależności konkretnego przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego albo osobistego (odrębnego) nie może zatem przesądzać ocena przez sąd przesłanek sposobu wyrażania woli osoby dokonującej czynności prawnej ani przesłanek tłumaczenia oświadczeń woli oraz badania zgodnego zamiaru stron i celu umowy (vide: postanowienie SN z 2 marca 2012 r., II CSK 363/11, LexisNexis nr 5157454).
Przepis art. 31 § 1 k.r.o. stwarza domniemanie faktyczne przynależności do majątku wspólnego przedmiotów majątkowych nabytych w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jedno z nich, a przynależność tych przedmiotów do majątku osobistego obowiązany jest udowodnić zainteresowany tym małżonek. Złożenie przez tego małżonka w umowie nabycia własności nieruchomości oświadczenia, iż kupna dokonuje z majątku osobistego, nie jest równoznaczne z przesądzeniem o jego prawdziwości i prawnej skuteczności, ponieważ o tym, co składa się na osobisty majątek każdego z małżonków, przesądza ustawodawca w art. 33 k.r.o., a nie wola czy wyobrażenia któregokolwiek z małżonków (vide: postanowienie SN z 18 stycznia 2008 r., V CSK 355/2007, LexisNexis nr 2044672).
Tym samym nabycie określonych przedmiotów majątkowych (wierzytelności) z majątku osobistego małżonka musi wynikać wyraźnie nie tylko z oświadczenia tego małżonka, ale przede wszystkim z całokształtu okoliczności tego nabycia (vide: wyrok SN z 27 listopada 2007 r., IV CSK 258/07, LexisNexis nr 2092220).
Powyższej oceny nie zmienia sam fakt złożenia oświadczenia o nabyciu danego składnika majątkowego za środki z określonej masy majątkowej (majątku wspólnego bądź osobistego któregoś z małżonków) w akcie notarialnym. Akt taki zaświadcza bowiem o dokonaniu czynności prawnej (oświadczenia woli) i tylko w tej mierze korzysta z domniemania prawdziwości oraz domniemania zgodności z prawdą tego, co zostało w nim urzędowo zaświadczone. Z domniemania zgodności z prawdą nie korzystają natomiast inne zawarte w akcie notarialnym – zgodnie z wolą stron – stwierdzenia, np. oświadczenia wiedzy. Będące oświadczeniem wiedzy oświadczenie jednego z małżonków o przynależności nabywanego prawa do jego majątku odrębnego nie uzyskuje mocy dowodowej należnej dokumentom urzędowym przez fakt złożenia go przed notariuszem i zamieszczenia w akcie notarialnym, a co za tym idzie nie może być uznane za wystarczające do stwierdzenia, że objęte czynnością prawo majątkowe weszło do tego majątku. (teza 2 postanowienia SN z 17 października 2003 r., IV CK 283/02, Lex nr 602280).
Reasumując, nabycie rzeczy z majątku osobistego musi wynikać nie tylko z oświadczenia dokonującego transakcji małżonka, ale także z całokształtu okoliczności tego nabycia (vide: orzeczenie SN z 17 maja 1985 r., III CRN 119/85, OSP 1986, nr 9, poz. 185, i z 6 lutego 2003 r., IV CKN 1721/00, LexisNexis nr 377919).
